Да се зборува со српскиот режисер, сценарист, драматург и професор, Вук Ршумовиќ, е навистина голем предизвик, но не само поради неговите познавања и исклучително образование, туку пред сè, поради неговата отвореност и искреност, неговата игривост и страст кога зборува за филмот, а особено поради неговата желба да ги разбере другите, да влезе во нивниот свет, па дури да оди и дотаму да ја пронајде во себе понизноста за да го добие правото да раскаже нечија приказна.
Неговиот нов филм „Меѓу боговите“, направен по вистинита приказна од 2015 година (кога е врвот на бегалската криза), беше прикажан во главната програма во Сараево и иако не доби награда, овој филм за младата Авганистанка која се бори по секоја цена да го закопа својот брат со неговото име, имаше одличен прием и предизвика интересни прашања и дискусии. Но, она што е најважно за Ршумовиќ, како што ми рече во нашиот разговор, е филмот да го препознаат неговите главни протагонисти. Бидејќи, тоа е филм за бегалците и за него главен тест е тие да го чувствуваат како свој. Што е навистина голема работа.
Инаку, оваа негова современа адаптација на „Антигона“ или како што тој вели, приказна за Антигона од Авганистан (ставена во еден современ, универзален концепт), е одличен филм и мислам дека заслужуваше награда. Но, неговиот пристап, поенти, како и критики и пораки, одат на едно друго, малку поинтелектуално ниво, кое можеби не ја следи добитната шема, но тоа е исклучителен филм, комплексен, богат, вистинит, кој успева да биде доволно емотивен, но не и патетичен и да нè натера да размислуваме за животот на секој човек, вклучувајќи ги и бегалците, од еден поинаков агол. Во филмот, покрај прекрасната Фереште Хосеини, игра и нашиот Никола Ристановски како преведувач, за кого Ршумовиќ вели дека улогата и совладувањето на јазикот фарси ги довел до совршенство.
Разговара: Сунчица Уневска
ФИЛМ+: Се разбира, во преден план во вашиот филм е љубовта на сестрата кон братот, љубовта на Фереште која е подготвена дури и на жртва само за да го закопа својот брат достоинствено, иако во тоа време во Европа границите почнуваат да се затвораат. Факт е дека за тој нивни меѓусебен однос и за нивните лични приказни размислуваме многу малку, не се осврнуваме ниту на нивната традиција, верувања, болка или страдање. Тоа се некои други емоции, кои не ги гледаме и кои, се чини, не сакаме да ги видиме. Колку вие се обидовте фокусот да го ставите на тој однос кон бегалците, кон нивните лични проблеми, со оглед на тоа што на нив најчесто се гледа само како на бројка?
Вук Ршумовиќ: Мислам дека тоа е проткаено низ приказната. Во некои верзии на сценариото критиката беше уште посилна, а кога ќе кажам посилна мислам подиректна, но некако тоа не се вклопи во филмот. Не одговараше тој начин – in your face („во твоето лице“), тој обид директно нешто да се пропагира, филмот е поинаков, но мислам дека останаа некои пофини нијанси во однос на тоа, кое дефинитивно е присутно. Се согласувам дека западната цивилизација го покажува своето лицемерие и тука не се исклучувам ни себе, ни нас. Тоа е нешто за кое човек треба да се погледне во огледало и да размисли, бидејќи лесно е да бидеш критичен, но всушност, секој треба да се запраша што прави, дали прави, колку прави, дали е тоа доволно, и колку е голема неговата емпатија. Така што, и за мене тоа беше процес. Пред работата на филмот и јас не знаев многу, и тоа и беше некоја моја иницијална инспирација, да проникнам во тоа прашање и да се преиспитам себе, што е автентично, што е искрено, а што е фолирање.
Мојот впечаток е дека тоа како да го нема во филмот, некако сте многу поблаги, во него нема некој однос на игнорирање, шиканирање или понижување, ја нема онаа ситуација дека баш им е гајле или дека не сакаат да ѝ помогнат. Некако, сите се фини, се обидуваат да ја поддржат, па дури се обврзуваат и да ѝ јават до каде е работата околу нејзините документи, што во реалноста не е така!?
-Кога би размислувал како сценарист околу драмското во приказната, и јас би рекол дека ми треба поголем судир, ми требаат негативци, некој прав антагонист, некој кого публиката ќе го мрази, бидејќи тоа е она што ја прави суштината на драмската приказна. Но, кога работите со жив материјал, кој е потполно автентичен, во некои моменти ќе почувствувате дека не сте искрени. Се трудев да не влезам на тој начин, да не направам инвазија на основната приказна и да не уфрлам судир по секоја цена, и затоа остана така. Точно е дека нема негативец, како на пример Креонт во „Антигона“, кој беше ригиден во тоа дека нејзиниот брат не може да биде закопан.
Филмот, како што пишува, е направен според вистинска приказна, па ме интересира дали тоа стварно така се одвиваше или поради филмот некои работи, сепак, моравте да промените?
-Не, мислам дека не променивме многу, останавме доследни на оригиналната приказна. Јас истражував доста, најдовме фотографии од телото на нејзиниот брат и ги користевме во филмот. Дури и сцената на погребот се случува само на десет метри од местото каде што е стварно закопан. Така што, баш се трудев, дури и на некој ирационален план, убеден дека токму тоа е патот до онаа права автентичност.
Првично, кој беше, всушност, вашиот мотив, зошто сакавте оваа приказна да ја раскажете. Со други зборови, која беше вашата идеја, каква порака сакавте со него да нѝ пренесете и зошто ви беше толку важна автентичноста?
-Мислам дека многу често сум инспириран од истите тие приказни, како секогаш да трагам по стории што во себе имаат некоја комплексност, нешто архетипско, нешто што е универзално. Приказни кои се специфични и посебни, но со кои сите можеме да се идентификуваме. Тоа беше случај и со филмот „Ничие дете“, а исто е и тука, мислев дека тој нуклеус е, всушност, како приказната за Антигона, која е навистина голема, голем мит и една од најважните приказни на западната цивилизација, а која во својата есенција зборува за љубовта на сестрата спрема братот. Тоа е првата работа.
Втората работа е дека барам приказни, всушност ликови, за кои и јас самиот не знам доволно, така што креативниот процес и за мене е процес на откривање, процес низ кој ќе се обидам да осознаам повеќе, што е сосем спротивно од она кога ќе ти кажат: „Зборувај за она што го знаеш“. Тоа е големо прашање кое јас на себе си го поставувам, што знам јас за оваа жена, од каде мене правото да зборувам за неа? И тогаш сам за себе најдов одговор, дека морам во себе да пронајдам доволно понизност за да го добијам правото да ја раскажам таа приказна. Тоа некако ми беше патот, низ целиот процес работев со Фереште и со сите нив и се трудев да не наметнувам ништо свое, туку само да се обидам доволно добро да ги сослушам.
Да, има нешто што овие приказни ги поврзува, ми се чини дека сакате целосно да влезете во нивниот свет, да го разберете на правиот начин, да влезете во нивната психологија, истовремено навлегувајќи и во нашата, и терајќи нè да се преиспитаме и самите. Интересни се тие ситуации затоа што во нив се идентификуваме, што е претпоставувам и вашата цел, онаа универзалност, за која веќе говоревме!?
-Тоа беше многу интересно, кога тргнав да ја развивам приказната за „Ничие дете“ и кога за првпат имав пичинг, односно ја претставив мојата идеја, една многу позната европска продуцентка ме праша кој е главен јунак, а јас онака интуитивно ѝ реков – па детето. Она ми одговори дека тоа не може така, бидејќи ние можеме да се поистоветиме со воспитувачот, него го разбираме, но не можеме да го разбереме детето кое пораснало во шума помеѓу волци, со него не можеме да се идентификуваме. И навистина ме замисли, но сфатив дека точно тоа ме интересира, сакам да се обидам да го разберам, за мене тоа е возбудливо, а не приказната на воспитувачот. Така што, она за кое јас и самиот сега низ сето ова се освестувам, е дека тоа е нешто кон што тежнеам низ мојот креативен процес, да откривам ликови, судбини, нови култури.
Да, но некако тоа само се наметнува, вие мора да зборувате и за односот спрема нив во тие ситуации. И тогаш кога работите нема да се остварат, и кога комуникацијата е тешка или дури и невозможна. На моменти тоа како да ми недостига, да го видам вистинскиот однос на луѓето, како на пример, на крајот, тоа е фино кога ќе се создаде пријателство меѓу тоа семејство и семејството на преведувачот, но помалку потсетува на холивудски крај, добар, позитивен, поприма мелодрамска нота, а верувам дека не ви беше тоа цел?
-Сакам да верувам дека во приказната се случи нешто трансцендентно, одеднаш тука е и семејството на преведувачот и се случил контакт меѓу луѓе кои првпат во животот се гледаат, а веќе се разделуваат срдечно, додека таа им се заблагодарува. За тоа е и приказната, дали може да се случи тоа, да се разбереме, да најдеме заеднички јазик, така што тоа е повторно место каде што не можам да одам против приказната, не смеам да наметнам негативен крај. Е сега, дали е тоа исправна одлука, не знам.
Тенка е границата кога се работи за вакви приказни, тешко е да ја избегнете мелодрамата!
-Тоа беше една од работите на која ми укажаа на овие работилници каде што одев да ја развивам приказната, ми рекоа: „зошто бегаш од емоции, ти не си некој патетичен, сентиментален лик, и не треба тоа да го потиснуваш“. Можам да кажам дека баш кога работев на „Ничие дете“ научив дека треба да се најде вистинската мерка, односно да не се претерува, да не се обидуваме толку да манипулираме со гледачите, бидејќи ние секогаш манипулираме, тоа ни е работа.
Колку ви помага Јунговата психологија, со која се занимавате, кога ги креирате ликовите, кога воопшто работите на вакви приказни?
-Многу, затоа што кога го познавате јазикот на аналитичката психологија, тоа е и ваш начин на размислување, и во таа смисла, бидејќи неговата психологија се потпира многу на симболи, на митови, на бајки, на трансцендентни елементи, на несвесно, има големо влијание на мене. Јас всушност во тоа барам инспирација, барам некое втемелување. Но, кога работам со актерите тогаш не се потпирам на психологијата, затоа што ми изгледа контрапродуктивно. Во тој однос се бара нешто директно, тогаш тоа го тргам настрана, тоа е аспект кога психологијата баш и не ми е од помош.
А овие митови за кои зборувате, во која смисла сакате да ги искористите или вметнете во приказната? Претпоставувам тоа е поради траењето?
-Кај Јунг постои термин колективно несвесно, тој всушност тврди дека сите имаме митови веќе по раѓањето, кои ги препознаваме. Се уверив во тоа кога го правев „Ничие дете“ и кога патував по цел свет, каде што ми приоѓаа луѓе и велеа – во нашата култура постои бајка, постои легенда за дете кое пораснало така и така, и тогаш сфаќате дека сето тоа негде живее во нас и тоа е тој некој заеднички именител, дека сите тие приказни ние веќе ги препознаваме, само се менува базичното. Во случајот со „Ничие дете“ беше Балкан, сега тоа е некое семејство од Авганистан, но всушност, таа есенција би требало да остане иста.
Тоа е еден аспект, другиот аспект, митовите сами по себе се животворна сила, тие функционираат не само низ збор и приказна, туку и низ ритуал, значи тој се живее и тоа е, всушност, и суштината на митот, тој мора да се проживее. Се случило некои митови да умрат, тие природно умираат и треба да се најдат нови. Мислам дека на овие простори, во Србија, на пример, во односот кон мртвите ние сме ја изгубиле суштината, тоа е нешто што јас го препознав и кај себе и кај другите. Дека тој однос веќе ја нема таа тежина, тоа значење, таа вредност, да покажеме почитување спрема животот, спрема човечкото суштество. И тоа ми беше голема мотивација.
И уште една работа, а тоа е дека во еден момент од историјата, од цивилизацијата почнало да се верува дека постои една приказна, а кога има една приказна која е вистинита, тогаш сите други се лажни. И така, за жал, во монотеизмот во кој живееме, почнавме да се делиме на оние кои се правоверни и оние кои не се. Тоа е оној момент кога меѓу луѓето настанале поделби, значи ако јас сум исправен, ти не си, а ако не си исправен тогаш ти си мој непријател итн. И тоа е можеби суштината на насловот на филмот.
Е, тоа сакав да ве прашам, зошто тој наслов?
-Затоа што во суштина тоа е еден бог, тоа е целата поента, а од друга страна, ние живееме меѓу богови каде што треба да се снајдеме, иако на крајот сите ја делиме истата судбина.
Сакам уште за традицијата да ве прашам, тоа е доста ненаметливо во филмот, но го има, се гледа дека сте ја проучиле за да можете да ја прикажете на некое универзално ниво, бидејќи и ние имаме традиција која некаде и се спојува?
-Тоа е просто неопходно, затоа што цело време сум во страв дали е тоа автентично, до која мерка и затоа многу време поминувам разговарајќи, истражувајќи. Впрочем, мислам дека тоа е најскапоцениот дел на комплетниот креативен процес. За среќа имав соработници од Иран, тука е и Фереште, која во голема мерка помогна сè да биде автентично, јазикот, обичаите, постапките. За мене беше важно они да ја доживеат како своја приказна. Пред оваа премиера Фереште го имаше филмот и им го пушташе на фамилијата, на пријателите и многу ме интересираше дали ќе го препознаат како своја приказна, вистинита или ќе речат – ова нема врска со нас. Тоа ми беше како некој тест и штом го поминав тој тест, јас сум задоволен.
Модерната Антигона
Фереште е Авганистанка, она е Хазара, како што е и во вистинската приказна. Хазарите се најголема етничка група, но во таа нивна хиерархија, они се на дното. Во историјата тие преживеале и геноцид и големи масакри. За жал, и понатаму се изложени на сето тоа од страна на Талибанците и затоа го напуштаат Авганистан. Нејзините родители се заминати пред 40 години, таа е родена во Иран, но кога патува виза мора да бара во Аганистан.
